برج کبوترخانه ورزنه

در گوشه و کنار استان اصفهان برج‌ها و کبوتر خانه‌هایی مخروطی شکل دیده می‌شودو افراد بی اطلاع را در مورد استفاده آنها به اشتباه می افتند، غالب افراد بر این باورندکه این برجها از دژهای قدیمی و مستحکم شهر بوده اما به کنجکاوی و پرسش در می یابندکه این برجها متعلق به کبوتران است و کبوتر خانه یا کفتر خانه نام دارد و قدمت بعضی از آنها به 3قرن می رسد که در طول این مدت عوامل فرسایش و گاهی بی توجهی مردم بیشتر آنها را ویران یا نیمه ویران ساخته است.

 شاردن جهانگرد معروف، در زمان خود تعداد این کبوتر خانه‌ها را 3000 برج می‌داند.

در ورزنه نیز تعداد زیادی کبوتر خانه وجود داشت که فعلاً تعداد آنها انگشت شمار است و استفاده‌ای از آنها نمی‌شود. در ورزنه از این کبوتر خانه‌ها و برج‌های بالای آن چندین استفاده می‌شد. از آنجایی که این کبوتر خانه‌ها بیشتر در مزارع واقع شده است، می‌توان به این نکته پی برد که در گذشته از فضله کبوتر به عنوان کود استفاده می‌کردند. بدین منظور ساختمان درونی کبوتر خانه‌ها را شبیه کندوی زنبور عسل درست می‌کردند تا کبوتران در آنجا زندگی کنند و غذای خود را از مزارع اطراف تأمین کنند و از طرف دیگر کشاورزان نیز هر چند وقت یکبار فضولات آنها را جمع آوری می‌کردند. یکی دیگر از موارد استفاده برج‌ها و کبوتر خانه‌ها وقتی بود که امنیت وجود نداشت و دزدان و راهزنان به روستاها و مزارع دستبرد می‌زدند و محصولات کشاورزان را غارت می‌کردند و در چنین مواقعی عده‌ای از روستائیان در داخل برج‌ها به نگهبانی از مزارع خود و اطرافیان مشغول می‌شدند.

شاردن جهانگرد می گوید:

"در حوالی اصفهان3000کبوتر خانه می شماردند و تمامی اینها چنانکه دیده ام بیشتر برای تحصیل کود ساخته شده استنه برای پرورش و تغذیه کبوتران. ایرانیان فضله پرندگان را چلغوز می نامند که به معنی محرک قوی می باشد."

در هنگام مسافرت شاردن به ایران در حدود 3000کبوتر خانه در خارج شهر اصفهان بوده است که در بعضی از آنها چهارده هزار کبوتر لانه کرده بوده اند. در سفرنامه شاردن دور نمایی از شهر های اصفهان و قمشه(شهررضا)نیز با کبوتر خانه های متعدد آن وجود دارد که در سفر نامه تاورینه نیز مناظری از اصفهان دوران صفوی وجود داردکه در یکی از آنها پنج برج مرتفع کبوتران دیده می شود.

مادام دیولافوا در زمان ناصر الدین شاه می نویسد:

دو طریقه دیگری هم برای فراهم کردن کود هست مالکین تطراف اصفهان در دهکده ها برجهای بزرگ و متعدی برای کبوتران صرایی ساخته اند، کبوتر به قدری در اصفهان زیاد است که شخص تازه وارد تصور می کند که تمامی اهالی از گوشت تغذیه می کنند ولی اینطور نیست، این پرندهدعوت شده که اجتماعی تشکیل دهد و بیشتر در برج بماند و فضولاتی در آن بریزد و فضله کبوتر چون با خاک خرابه ها مخلوط شود برای پرورش خربزه و هندوانه معروف اصفهان کود بسیار مهم است، اما باید دانست که بهترین خربزه های اصفهان با کود بدست نمی آید، مطلوبترین آنها در بیابانه و شوره زارها بعمل می آید و مرغوبی و عطر آنها مربوط به زمین است نه به فضله کبوتر.

در کتاب مسعودیه آمده است:

"برجای زیادی که کبوترخان باشند در اصفهان معمول است می سازند و این کبوتر خانها به شکل مخروطی است برج هستدو هزار تومان قیمت آن است و خرید و فروش می شود از صد تومانی الی سیصد تومانی اجاره آن است در حقیقت یک مستقلی است برای دلق کبوتر که به زراعت می دهند، این برجها می سازند و در تمام خاک اصفهان است صیاد رفته زیر این برجهای کبوتر می ایستد و با دور کردن، آنها را با تفنگ می زند اما کار هرکس نیست خیلی مشکل است. کتابی هم در علم کبوتر حبیب اله خان موسوی اصفهان نوشته و این کتاب در ترتیب کبوتر و انواع و اقسام آن است،نوع 

کبوتر ها را 70 نوع نام برده است."

ریچاردز انگلیسی: در سفر نامه خود علاوه بر مطالب الب و گوناگون خصوصیات کبوتر خانه ها را تشریح کرده و نحو استفاده از آنها را بدین صورت بیان نموده است:

"یکی از برجسته ترین و شگفت انگیزترین چیزها در حول و حوش اصفهان برجهای گرد و بلندی است که قسمت فوقانی آن دارای طرحهای زیبا و دل انگیزی می باشد. اینها شبیه برجهای گرد قصور قرون وسطی در انگلستان است.با این تفوت که در بالای آنها اغلب دو یا سه برج یا مناره مشابه دیده می شود که به ترتیب هر یک از دیگری کوچکتر می گردد و تا آنجا که اندازه ی مرتفع ترین آنها به 60تا70 پا  می رسد.

این کبوتر خانه برای نگهداری کبوتران به منظور استفاده از کود حیوانی ساخته شده است، برجها اکنون مورد استفاده نیست و ویران شده ولی در عین حال ارزش این را دارد که از لحاظ معماری مورد ملاحظه و معاینه واقع شود و برخی از آنها طوری ویران شده که قسمتی از تمام ساختمان برج را می توان مشاهده کرد و دانست که معماران تا چه اندازه برای صرفه جویی در زمین استادی و مهرت به خرج داده اند، در مرکز ساختمان دو دیوار یک دیگر را به شکل زاویه ی قائمه قطع کرده و یک صلیب تشکیل داده اند هر دو دیوار مزبور و همچنین قسمت داخلی دیوارهای خارجی دارای حجره است، از هر اینچ(2.539سانتیمتر) استفاده شده به طوریکه این قسمت از برج عینا شبیه سطح  کندوی عسل است. درب این برج که نیمه ی ارتفاع آن واقع شده فقط سالی یک بار باز می شده وآن هم برای خارج کردن فضولات بوده است. در غیر این مواقع آن را مانند خود برج با آجر پوشانده و روی آن پوشانده می مالیدند، طرز آجر کاری پیش آمدگی لبه ی بام و مناره ها که سالم مانده است خیلی مزین و در ساختن آنها مفید بودن را مورد توجه قرار نداده اند. بعضی از آجر ها را مانند ردیف داندان و برخی دیگر را طوری ترتیب داده اند که مثلثی شکل درآمد است. دریچه های که در بالا به عنوان مدخل تعبیه شده همچنین محل خروج کبوترها شبیه طرح شطرنجی است."

در منطقه ی رویدشت بیشترین کبوتر خانه ی موجود که تعدادی از آنهابه کلی مخروبه و تعدادی نیمه ویران است در روستای اژیه دیده می شود و متاسفانه از تمام کبوتر خانه های شهر ورزنه تنها یک کبوتر خانه باقی مانده است.

منبع : برج کبوترخانه ورزنه